حفصه بنت عمرحَفْصه بنت عمر بن خطّاب، یکی از همسران پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه است. فهرست مندرجات۲ - ولادت ۳ - ازدواج ۴ - مهاجرت به مدینه ۵ - فوت شوهر حفصه ۶ - ازدواج با پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۶.۱ - مهریه حفصه ۷ - آموختن کتابت ۸ - ماجرای طلاق حفصه ۹ - جریان طلاق حفصه در اخبار ۱۰ - سرپیچی از دستور پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۱۱ - دستور قتل کنیز خود ۱۲ - اعمال نظر در کتابت مصحف ۱۳ - ماجرای صحف قرآنی حفصه ۱۳.۱ - علّت امانت سپردن صحف، نزد حفصه ۱۳.۲ - اخبار سرنوشت صحف قرآنی حفصه ۱۴ - همراهی ابتدایی با عایشه در جنگ جمل ۱۴.۱ - شادی حفصه از محاصره شدن امام علی علیه‌السلام ۱۵ - نقل روایت از پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۱۶ - نقل حدیث از حفصه ۱۷ - اجتهادات فقهی حفصه ۱۸ - نقل خطبه از حفصه ۱۹ - سرودن شعر درمدح حضرت فاطمه علیهاالسلام ۲۰ - وفات حفصه ۲۱ - مدفن حفصه ۲۲ - فهرست منابع ۲۳ - پانویس ۲۴ - منابع ۱ - مادر حفصهمادرش زینب، خواهر عثمان بن مظعون، صحابی مشهور پیامبر صلوات‌الله‌علیه بود. [۲]
احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، ج ۲، ص ۵۴، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۳]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۸۶، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ــ۱۴۰.
۲ - ولادتحفصه در سال پنجم پیش از بعثت، سال تجدید بنای کعبه، به دنیا آمد. [۵]
امینه خرّاط، امّالمؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ص ۱۲ـ۱۵، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۳ - ازدواجوی پیش از هجرت به مدینه، با خُنَیس بن حُذافه سهمی، ازدواج کرد. [۶]
معمر بن مثنی ابوعبیده، تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده، ص ۵۹، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷]
زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ص ۳۹، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۸۶، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ــ۱۴۰.
۴ - مهاجرت به مدینهحفصه به هنگام هجرت پیامبر صلوات‌الله‌علیه به مدینه، به همراه خنیس به مدینه کوچید. ۵ - فوت شوهر حفصهخنیس با وجود بیماری، در جنگ بدر شرکت جست [۱۰]
احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، ج ۲، ص ۵۴، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
و چندی پس از جنگ، درگذشت. [۱۳]
ابن قتیبه، المعارف، ص ۱۳۵، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰، که به حیات خنیس در زمانی متأخرتر اشاره کرده است.
۶ - ازدواج با پیامبر صلواتاللهعلیهحفصه پس از مرگ شوهرش، در شعبان سال سوم هجرت، دو ماه [۱۴]
زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ص ۳۹، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵]
ابن قتیبه، المعارف، ص ۱۵۸، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۱۶]
احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، ج ۲، ص ۵۴، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
یا سه ماه قبل از جنگ احد ، به همسری پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه درآمد. [۲۰]
احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، ج ۲، ص ۵۴ـ۵۵، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۲۱]
احمد بن عبداللّه طبری، السَّمط الثَّمین فی مناقب أمّهات المؤمنین، ص ۶۷ـ۶۸، قاهره (۱۴۰۲/ ۱۹۸۳).
[۲۲]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.(EI۲, sv "Hafsa" (by L Veccia Vaglieri)
در برخی گزارش‌های تاریخی گفته شده است که پیش از ازدواج پیامبر صلوات‌الله‌علیه با او، ابوبکر و عثمان نیز از وی تقاضای ازدواج کرده بودند؛ اما در صحت این اخبار، تردید وجود دارد. [۲۳]
معمر بن مثنی ابوعبیده، تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده، ص ۶۰، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۵]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۸۶ـ۱۸۷، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ــ۱۴۰.
[۲۶]
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، قسم ۴، ص ۱۸۱۱، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره (۱۳۸۰/ ۱۹۶۰).
۶.۱ - مهریه حفصهرسول اکرم صلوات‌الله‌علیه مهریه او را چهارصد درهم تعیین کرد. [۲۷]
ابن هشام، السیرةالنبویة، ج ۴، ص ۲۹۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث‌العربی.
[۲۸]
زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ص ۳۹، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، که صورت متفاوتی از مهریه حفصه عرضه کرده است.
۷ - آموختن کتابتبه دستور پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه زنی به نام شفا، دختر عبداللّه عَدویه، که خود در جاهلیت، خواندن و نوشتن می‌دانست، به وی کتابت آموخت. [۳۰]
احمد بن یحیی بلاذری، فتوح‌البلدان، ص ۶۶۱، چاپ عبداللّه انیس طبّاع و عمرانیس طبّاع، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۸ - ماجرای طلاق حفصهحفصه و عایشه، دو تنی بودند که مایه آزار پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه شدند و در آیه اول و چهارم سوره تحریم به این موضوع، اشاره شده است. [۳۳]
محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آیات، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۰۳/۱۹۸۰ـ ۱۹۸۳.
[۳۴]
علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب نزول‌القرآن، روایة بدرالدین ابی‌نصر محمدبن عبداللّه ارغیانی، ص ۶۸۵ـ۶۸۹، چاپ ماهر یاسین فحل، ریاض ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
[۳۵]
احمد بن عبداللّه طبری، السَّمط الثَّمین فی مناقب أمّهات المؤمنین، ص ۱۴۰ـ۱۴۴، قاهره (۱۴۰۲/ ۱۹۸۳).
[۳۶]
محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج ۲، ص ۲۲۹، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۶۰-۱۹۶۶
به همین علت، پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه وی را طلاق داد [۳۷]
معمر بن مثنی ابوعبیده، تسمیة أزواج‌النبی‌صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده، ص ۷۷، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۳۸]
ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، ج ۳، ص ۴۷۸، بیروت : دارصادر.
[۳۹]
زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ص ۴۰، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۰]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۸۷ـ۱۸۸، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ــ۱۴۰.
، اما بعداً به او رجوع کرد. [۴۲]
ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، ج ۳، ص ۴۷۸، بیروت : دارصادر.
۹ - جریان طلاق حفصه در اخبارالف) در برخی اخبار گفته شده است که پیامبر صلوات‌الله‌علیه تصمیم به طلاق حفصه گرفته بود، اما جبرئیل او را از این کار برحذر داشت. [۴۳]
احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، ج ۲، ص ۵۹، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۴۴]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۸۸، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴-۱۴۰.
ب) در اخباری که از طلاق حفصه سخن گفته‌اند نیز رجوع پیامبر به حفصه را به توصیه جبرئیل دانسته‌اند. [۴۶]
زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ص ۴۰، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۷]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۸۸، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ـ۱۴۰.
این اخبار عموماً در منابع اهل حدیث و حنبلیان رواج داشته است و درباره صحت آن‌ها تردید وجود دارد. (برای بحثی درباره طلاق حفصه، رجوع کنید به دانشنامه جهان اسلام). [۴۸]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.(EI۲, sv "Hafsa" (by L Veccia Vaglieri)
[۴۹]
امینه خرّاط، امّالمؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ص ۴۳ـ۵۷، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۰ - سرپیچی از دستور پیامبر صلواتاللهعلیهدیگر اطلاع درباره حفصه در زمان پیامبر صلوات‌الله‌علیه، راجع به ماجرای بیماری پیامبر صلوات‌الله‌علیه و دستور آن حضرت برای فرستادن کسی نزد علی علیه‌السلام برای اقامه نماز است که حفصه و عایشه به سراغ پدران خود رفتند و آن دو را نزد پیامبر آوردند. [۵۰]
محمد بن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسیدالعترة فی حرب‌البصرة، ص ۴۲۸، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش.
[۵۱]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.(EI۲, sv "Hafsa" (by L Veccia Vaglieri)
۱۱ - دستور قتل کنیز خوداز دیگر حوادث زندگی حفصه، دستور قتل کنیزک خود بود که وی را سحر کرده بود و این مایه ناراحتی عثمان بن عفان شد. [۵۲]
مالک بن انس، المُوَطَّأ، ج ۲، ص ۸۷، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره) ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
[۵۳]
محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج ۱، ص ۲۹۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۴]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۸۷، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ــ۱۴۰.
۱۲ - اعمال نظر در کتابت مصحفگفته شده است که حفصه از کاتب مصحف، خواسته بود زمانی که به نگارش آیه ۲۳۸ سوره بقره می‌رسد، وی را خبر دهد تا آیه را به صورتی که او می‌گوید کتابت کند. [۵۵]
ابن ابی داوود، کتاب‌المصاحف، ص ۹۶ـ۹۷، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
۱۳ - ماجرای صحف قرآنی حفصهوی همچنین پس از مرگ عمر، به وصیت او، صحف قرآنی را که در زمان خلافت ابوبکر، تدوین شده بود، نزد خود نگهداری می‌کرد و هنگامی که عثمان، دست به تدوین نهایی قرآن و یکی نمودن مصاحف زد، آن‌ها را در اختیار عثمان نهاد و پس از اتمام کار، آن صحف به حفصه برگردانده شد. [۵۶]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج ۵، ص ۲۱۰ـ۲۱۱، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۵۷]
ابن ابی داوود، کتاب‌المصاحف، ص ۱۵ـ۱۶، ۲۶، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
۱۳.۱ - علّت امانت سپردن صحف، نزد حفصه۱) این‌که چرا این صحف، نزد حفصه به امانت سپرده شده بود نه نزد خلیفه بعدی، به این سبب دانسته شده که وی کتابت می‌دانسته و حافظ قرآن بوده، و در ضمن، معلوم نبوده که خلیفه بعدی چه کسی است؛ ازاین‌رو، وی بهترین کس برای نگهداری صحف تلقی شده بود. [۵۸]
صبحی صالح، مباحث فی علوم‌القرآن، ص ۷۷، بیروت ۱۹۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۲) شوالی، براساس پاره‌ای روایات [۵۹]
محمد بن اسماعیل بخاری، کتاب‌التاریخ‌الکبیر، ج ۶، جزء۳، قسم ۲، ص ۳۳۰، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶).
[۶۰]
ابن ابی داوود، کتاب‌المصاحف، ص ۹۵ـ۹۷، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
، حدس زده است که حفصه دستور داده بود برای او مصحفی جمع و تهیه کنند [۶۱]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص ۳۹۵، تهران ۱۳۶۲ش.
، اما این حدس به عقیده رامیار [۶۲]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص ۳۹۶، تهران ۱۳۶۲ش.
، خیال‌بافی است.
۱۳.۲ - اخبار سرنوشت صحف قرآنی حفصه۱) پس از مرگ حفصه، مروان که حاکم مدینه بود، صحف قرآنی نزد وی را از برادرش گرفت و نابود کرد تا از اختلاف آن صحف با مصحف رسمی‌ای که عثمان فراهم کرده بود، جلوگیری کند. و [۶۳]
زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ص ۴۰، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۴]
احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، ج ۲، ص ۶۰، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۶۵]
ابن ابی داوود، کتاب‌المصاحف، ص ۲۸، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
۲) این خبر با خبر دیگر درباره تدوین قرآن در زمان عثمان ـکه وی تمام مصاحف را برای از بین بردن اختلاف، نابود کردـ ناسازگار است. [۶۶]
ابن ابی داوود، کتاب‌المصاحف، ص ۱۹ـ۲۰، ۲۷، ۳۰، ۴۳، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
از سوی دیگر گفته شده است که عثمان، دستور داد از همان مصحفِ تدوین شده زید بن ثابت که نزد حفصه بوده است، کتابت کنند، اما بعدها مروان، از بیم اختلاف میان این مصحف با مصاحف متداول، آن را از بین‌برده است. [۶۷]
ابن ابی داوود، کتاب‌المصاحف، ص ۲۸، ۳۲، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
۳) در خبر اخیر به مصحف حفصه، که همان مصحف تدوین شده زید است، اشاره نشده است. همچنین در برخی اخبار تدوین قرآن، نام حفصه به صورت حفصة بن عمران یا حفصه، بدون اشاره به این‌که وی دختر خلیفه دوم بوده، آمده که فرد دیگری جز حفصه است. [۶۸]
ابن ابی داوود، کتاب‌المصاحف، ص ۲۶ـ۲۷، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
۴) به گزارش ابن ابی داوود [۶۹]
ابن ابی داوود، کتاب‌المصاحف، ص ۱۲ـ۱۴، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
، خلیفه دوم به زید بن ثابت اصرار کرد قرآنی تدوین کند و همین امر، دلالت دارد بر این‌که مصحفی نزد حفصه وجود نداشته است.
۵) همچنین گفته شده مصحفی که نزد حفصه بوده، همان مصحفی است که زید بن ثابت به اصرار عمر، تدوین کرده است. [۷۰]
ابن ابی داوود، کتاب‌المصاحف، ص ۱۴ـ۱۶، ۲۸، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
تناقضات جدّی میان اخبار راجع به مصحف حفصه نشان می‌دهد که دست کم برخی از این اخبار، بعدها رواج یافته است. ۱۴ - همراهی ابتدایی با عایشه در جنگ جملاز دیگر رویدادهای زندگی حفصه، تصمیم وی در همراهی با عایشه در خروج بر حضرت علی علیه‌السلام و وقوع جنگ جمل است که برادرش او را از این تصمیم، منصرف نمود. [۷۱]
محمد بن جریر طبری، تاریخ ج ۴، ص ۴۵۱، ۴۵۴، (بیروت).
[۷۲]
ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ج ۶، ص ۲۲۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۱۴.۱ - شادی حفصه از محاصره شدن امام علی علیهالسلامهنگامی که حضرت علی علیه‌السلام به ذی قار رسید، عایشه به حفصه نامه‌ای نوشت و در آن از محاصره شدن حضرت علی علیه‌السلام و یارانش برای وی توضیح داد، حفصه هم از سر شادمانی، کودکان بنی تیم و عدی را جمع کرد و به کنیزکان خود دف‌هایی داد تا با خواندن اشعاری در این باب، شادی و پایکوبی کنند. این خبر چون به امّ سلمه، همسر پیامبر صلوات‌الله‌علیه، رسید ناراحت شد و امّ کلثوم، دختر حضرت علی علیه‌السلام، به نیابت از او به طور ناشناس به مجلس شادی حفصه رفت و وی را سرزنش کرد و حفصه شرمنده شد و از این کار دست برداشت. [۷۳]
محمد بن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسیدالعترة فی حرب‌البصرة، ص ۲۷۶ـ ۲۷۷، ۴۳۱، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش.
[۷۴]
ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ج ۱۴، ص ۱۳، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
(برای بحثی درباره نقش حفصه در منازعه میان علی علیه‌السلام و عایشه رجوع کنید به د. اسلام) [۷۵]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.(EI۲, sv "Hafsa" (by L Veccia Vaglieri)
۱۵ - نقل روایت از پیامبر صلواتاللهعلیهحفصه احادیثی از پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه، بیشتر درباره حج و نماز و ازدواج و روزه، نقل کرده است [۷۶]
ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، ج ۶، ص ۲۸۳ـ۲۸۸، بیروت : دارصادر.
[۷۷]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۸۹ـ۲۱۸، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ـ۱۴۰.
[۷۸]
ابن کثیر، جامع المسانید و السنن الهادی لاقوم سنن، ج ۱۵، ص ۳۶۱ ـ۳۸۵، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۶ - نقل حدیث از حفصه۱) کسانی چون برادرش عبداللّه بن عمر، عبداللّه بن صفوان جَمحی، و عمرو بن رافع از او روایت کرده‌اند. [۷۹]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۳۵، ص ۱۵۴، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۲) بَقْی بن مَخْلَد، در مسند خود، شصت حدیث از حفصه نقل کرده است. [۸۰]
محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج ۲، ص ۲۳۰، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۶۰-۱۹۶۶.
۱۷ - اجتهادات فقهی حفصهدر متون فقهی اهل سنّت، پاره‌ای از اجتهادات فقهی حفصه ذکر شده است. [۸۱]
امینه خرّاط، امّالمؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ص ۸۵ـ۹۲، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۸ - نقل خطبه از حفصهابن ابی طاهر [۸۲]
ابن ابی طاهر، بلاغات‌النساء، ص ۳۶ـ۳۸، چاپ یوسف بقاعی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
دو خطبه از خطبه‌هایی را که به نقل از حفصه شهرت داشته، نقل کرده است. [۸۳]
امینه خرّاط، امّالمؤمنین حفصة بنت عمر: الصّوّامة القوّامة، ص ۹۴ـ ۱۰۸، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۹ - سرودن شعر درمدح حضرت فاطمه علیهاالسلامابن شهرآشوب [۸۴]
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج ۳، ص ۴۰۳، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
از حفصه شعری در مدح حضرت فاطمه علیهاالسلام نقل کرده است.
۲۰ - وفات حفصهدرباره تاریخ وفات حفصه اختلاف نظر وجود دارد [۸۵]
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، قسم ۴، ص ۱۸۱۲، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره (۱۳۸۰/ ۱۹۶۰).
[۸۶]
ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة، ج ۷، ص ۵۸۳، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
، اما بیشتر مورخان، از جمله ابن سعد و زبیربن بکّار [۸۸]
زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ص ۴۰، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
، سال ۴۵ را ذکر کرده‌اند.
مروان، که در آن هنگام امیر مدینه بود، بر جنازه وی نماز خواند. [۹۰]
احمد بن عبداللّه طبری، السَّمط الثَّمین فی مناقب أمّهات المؤمنین، ص ۶۹، قاهره (۱۴۰۲/ ۱۹۸۳) که گفته برادر حفصه، عبداللّه‌بن عمر، بر او نماز گزارد.
۲۱ - مدفن حفصهجسد او را در گورستان بقیع (رجوع کنید به بقیع الغَرقَد) دفن کردند. [۹۱]
ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۸، ص ۸۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۹۲]
زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، ص ۴۰، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۳]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۸۹، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ـ۱۴۰.
۲۲ - فهرست منابع• ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. • ابن ابی داوود، کتاب المصاحف، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵. • ابن ابی طاهر، بلاغات النساء، چاپ یوسف بقاعی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹. • ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت : دارصادر. • ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. • ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش. • ابن عبد البرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره (۱۳۸۰/ ۱۹۶۰). • ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰. • ابن کثیر، جامع المسانید و السنن الهادی لاقوم سنن، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴. • ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث‌العربی. • معمر بن مثنی ابوعبیده، تسمیة أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. • محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • محمد بن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶). • احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، چاپ عبداللّه انیس طبّاع و عمرانیس طبّاع، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. • احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶. • امینه خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر:الصّوّامة القوّامة، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰. • محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۶۰-۱۹۶۶. • محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ش. • زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • صبحی صالح، مباحث فی علوم‌القرآن، بیروت ۱۹۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش. • سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ــ۱۴۰. • احمد بن عبداللّه طبری، السَّمط الثَّمین فی مناقب أمّهات المؤمنین، قاهره (۱۴۰۲/ ۱۹۸۳). • محمد بن جریر طبری، تاریخ (بیروت). • محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۰۳/۱۹۸۰ـ ۱۹۸۳. • مالک بن انس، المُوَطَّأ، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره) ۱۳۷۰/۱۹۵۱. • یوسف بن عبد الرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. • محمد بن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش. • علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب نزول القرآن، روایة بدرالدین ابی‌نصر محمدبن عبداللّه ارغیانی، چاپ ماهر یاسین فحل، ریاض ۱۴۲۶/۲۰۰۵. • EI۲, sv "Hafsa" (by L Veccia Vaglieri) ۲۳ - پانویس
۲۴ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حفصه بنت عمر بن خطّاب»، شماره۶۳۱۴. رده‌های این صفحه : ازدواج های پیامبر | تاریخ اسلام | تاریخ زندگانی پیامبر | حفصه | درگذشتگان سال 45 (قمری) | همسران پیامبر
|